वडिलोपार्जित मालमत्ता: भारतातील अनेक कुटुंबांमध्ये वडिलांच्या मालमत्तेतील हक्क आणि वारसाहक्काबाबत प्रश्न, गैरसमज आणि कोर्टाचे खटले निर्माण होतात. बदलत्या कायद्यांमुळे आणि सुप्रीम कोर्टाच्या निर्णयांमुळे मुलगा आणि मुलगी यांना वडिलांच्या मालमत्तेत कायदेशीररित्या कोणते अधिकार आहेत, हे जाणून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. या ब्लॉगपोस्टमध्ये आपण हे सविस्तरपणे समजून घेऊ.
भारतीय कायदा: मुलांचे अधिकार
२००५ च्या हिंदू उत्तराधिकार कायद्यात दुरुस्तीमुळे, वडिलांच्या मालमत्तेवर मुलगा आणि मुलगी दोघांनाही जन्मतःच समान, कायदेशीर हक्क आहेत. यामध्ये विवाहित मुलींनाही (पूर्वी वगळण्यात आलेल्या) वडिलांच्या मालमत्तेत तितकाच अधिकार आहे. अर्थात, सर्व हिंदू, बुद्ध, जैन आणि शीख कुटुंबांमध्ये हा कायदा लागू होतो.
वडिलोपार्जित मालमत्ता आणि स्व-अधिग्रहित मालमत्ता म्हणजे काय?
वडिलोपार्जित मालमत्ता
चार पिढ्यांपर्यंत वंशपरंपरागत मिळणारी मालमत्ता.
ही वैयक्तिक कष्ट किंवा संपादन न करता जुन्या पिढीकडून वारसाहक्काने मिळते.
या मालमत्तेत मुला-मुलीला जन्मतःच समहक्क लाभतात.
वडिलांच्या हयातीतही वडिलोपार्जित मालमत्तेवर हिस्सा मागता येतो.
स्व-अधिग्रहित मालमत्ता
वडिलांनी कौशल्य, व्यवसाय वा अन्य मार्गाने स्वतः संपादित केलेली मालमत्ता.
वडिलांना इच्छा असल्यास, ही मालमत्ता त्यांनी इच्छापत्र (Will) करून किंवा दानाद्वारे कोणालाही देऊ शकतात.
या मालमत्तेवर मुलांचे कोणतेही जन्मसिद्ध हक्क नसतात.
वडीलांनी जर जमीन, मालमत्ता एकाच मुलाच्या नावावर केली, तर दुसऱ्या मुलाचा हक्क काय असतो?
मुलगी आणि विवाहित मुलीचे हक्क
२००५ च्या दुरुस्तीनंतर विवाहित मुलगीही वडिलांच्या मालमत्तेत समान हक्काची “को-पार्सनर” आहे. विवाहित, घटस्फोटित, विधवा – परिस्थिती कुठल्याही असली तरी मालमत्तेतील वाटा लागू होतो. विवाहानंतर हा हक्क संपत नाही, आणि एखाद्या भावाने या हक्कावर कोणतीही कायदेशीर हरकत घेता येत नाही.
सावत्र, दुसऱ्या लग्नातील व अर्ध-रक्त मुलांचे अधिकार
सुप्रीम कोर्टाच्या आजवरच्या निर्णयानुसार, दुसऱ्या लग्नातील किंवा अर्ध-रक्त मुलांनाही (पुनर्विवाह, इ.) मूळ मुलांसारखेच हक्क आहेत. वारसा हक्कात सर्व मुलांना समान हक्क मिळतात, कुटुंबातील कोणाच्या लग्नाचा (पहिले/दुसरे) फरक पडत नाही.
हक्क गमावण्याच्या वा मर्यादित होण्याच्या परिस्थिती
मुलांचे किंवा मुलीचे वडिलांच्या मालमत्तेवरील हक्क पुढील विशेष परिस्थितींमध्ये पूर्ण किंवा अंशतः गमावले जाऊ शकतात:
- वडिलांनी इच्छापत्र करून मालमत्ता इतर कोणालाही दिल्यास: स्व-अधिग्रहित मालमत्तेत, वडिलांना हक्क आहे की ते ही मालमत्ता आपल्या इच्छेप्रमाणे वाटू शकतात. मात्र, वडिलोपार्जित मालमत्तेत मूल हक्क गमावू शकत नाही.
- इच्छेनुसार दान केलेली मालमत्ता: वडिलांच्या हयातीत त्यांनी इतर कोणत्याही व्यक्तीच्या नावे (दानपत्र, गिफ्ट डीड) स्व-अधिग्रहित मालमत्ता दिल्यास, मुलांना हक्क राहात नाही.
- ना-हक्क तडजोड/पुन्हा अधिकार न घेणे: कधीकधी कोर्टाबाहेर तडजोड करताना मूल आपला हक्क अनिवार्यपणे सोडू शकतो.
- फसवणूक, जबरदस्ती, फर्जी दस्तऐवज: अशा प्रकरणात कोर्टात पुरावे सादर करावे लागतात.
- कायद्याने अनुचित म्हणून घोषित केल्यास (Disqualified Heirs): उदाहरणार्थ, मुलाने वडिलाचा किंवा मालमत्तेचा नुकसानीच्या उद्देशाने खून केला, तर कायद्यानुसार तो वारसा हक्क गमावतो.
वडिलोपार्जित मालमत्ता वारसाने वाटणी कशी मागायची?
- कायदेशीर नोटीस देणे: मुलांनी/मुलींनी वडिलोपार्जित मालमत्तेसाठी वाटणी मागताना वडील वा इतर धारकांना लेखी नोटीस द्यावी.
- कोर्टात दावा: वाटणीला विरोध असल्यास सिव्हिल कोर्टात केस दाखल केली जाते.
- दस्तऐवज, कागदपत्रे तपासा: सातबारा उतारा, फेरफार दाखला व इतर पुरावे मागणे आवश्यक.
- समजूतदारपणा आणि सल्ला: अनुभवी कायदेतज्ज्ञांचा सल्ला घेणे अत्यंत महत्त्वाचे.
हक्क आणि कायद्याबाबत विशेष मुद्दे
- फक्त हिंदू नव्हे, मुस्लिम, ख्रिश्चन, शीख, जैन धर्मीयांसाठी वेगळ्या वारसा कायद्याच्या तरतुदी असतात.
- मुलगा-मुलगी, विवाहित/अविवाहित, दुसऱ्या लग्नातील सर्वांना समहक्क.
- फसवणूक, जबरदस्ती, फर्जी व्यवहार ओळखून कायदेशीर प्रक्रिया अवलंबा.
भारतातील वडिलोपार्जित मालमत्ता वर मुलांना (मुलगा व मुलगी) कायद्यानुसार पूर्ण, समान, जन्मसिद्ध हक्क आहेत. स्व-अधिग्रहित मालमत्तेत मात्र वडिलांच्या इच्छेप्रमाणे बदल होऊ शकतो. मुलींचे अधिकार पूर्वीपेक्षा अधिक स्पष्ट आणि संरक्षण झाले आहेत. त्यामुळे व्यवहार करताना सर्व कायदेशीर कागदपत्रे, पुरावे पुरेसे आहेत का, याची खात्री करा आणि तज्ज्ञ सल्ला घ्या.
तुमच्या कुटुंबातील संपत्तीचे प्रश्न अधिक स्पष्ट आणि सुरक्षित पद्धतीने सोडवायचे असतील, तर या माहितीचा नक्की उपयोग करा. अनुभवी वकिलाचा सल्ला घ्या, तुमचे प्रश्न किंवा अनुभव खाली कमेंटमध्ये शेअर करा आणि आपल्या अधिकारांचे संरक्षण करा !