Corruption in Gram Panchayat ग्रामपंचायत ही गावातील विकासाची प्राथमिक संस्था असून तिच्या कारभाराचा परिणाम थेट गावकऱ्यांच्या जीवनावर होतो. मात्र, अनेकदा ग्रामपंचायतीच्या प्रशासनात भ्रष्टाचार होण्याच्या प्रकारांमुळे गावाचा विकास थांबतो किंवा अपूर्ण राहतो. ग्रामपंचायतीतील भ्रष्टाचार कसा ओळखायचा, त्यांचे लक्षणे कोणती आहेत, तसेच नागरिकांना काय काय अधिकार उपलब्ध आहेत व भ्रष्टाचार थांबवण्यासाठी कायदेशीर उपाय कोणते आहेत, या सविस्तर माहितीवर आधारित लेख.
How to find Corruption in Gram Panchayat ग्रामपंचायतीतील भ्रष्टाचार: ओळख आणि त्यावर उपाय
ग्रामपंचायतीतील भ्रष्टाचार म्हणजे अधिकार्‍यांकडून किंवा संघटना सदस्यांकडून निधीचा गैरवापर, अपारदर्शकता, कामाच्या गुणवत्तेमध्ये घट किंवा बनावट कागदपत्रांची तयार करता यावी अशी कृत्रिम साधने यांचा समावेश होतो. यामुळे गावाचा खरा विकास अडथळा येतो. म्हणून याची ओळखणे आणि त्याविरुद्ध सक्रिय पाऊले उचलणे गरजेचे आहे.
भ्रष्टाचाराची लक्षणे: कशी ओळखावी?
1. कामांचा दर्जा आणि वास्तव तपासणीचा अभाव:
ग्रामपंचायतीकडून विकासकामांसाठी (रस्ता, नाल्या, जलसंवर्धन, शौचालय, वीज पुरवठा इत्यादी) मोठ्या प्रमाणावर निधी मंजूर होतो, परंतु प्रत्यक्षात काम निकृष्ट दर्जाचे, अपूर्ण अथवा अस्तित्वातच नसेल तर भ्रष्टाचाराची स्पष्ट खूण आहे. उदाहरणार्थ, लाखो रुपयांचा खर्च दाखवून प्रत्यक्ष काम दृश्यावली नसणे, अपुरी किंवा सावलट रचना असणे.
2. ग्रामसभा नियमित न होणे किंवा चैत्यिक स्वरूपात होणे
ग्रामसभा हा गावकऱ्यांचा महत्त्वाचा संवाद मंच असून यामार्गे कामांबाबत माहिती व सहभाग सुनिश्चित केली जाते. जर ग्रामसभा नियमानुसार होत नसेल, किंवा होत असताना गावकऱ्यांना न बोलण्याचा, प्रश्न विचारण्याचा संधी न दिली जात असेल तर माहिती लपवण्याचा प्रयत्न ठरतो.
3. निविदा प्रक्रिया अपारदर्शक व छुपी
कामे दिली जाताना निविदा प्रक्रिया पारदर्शक व पूर्वनियोजित असायला हवी. मात्र, एकाच ठेकेदाराला वारंवार कामे दिली जात असतील, निविदा कागदपत्र गोपनीयतेत ठेवले जात असतील, तर यामध्ये आर्थिक फसवणूक किंवा निविदा स्पर्धा विघ्नित होण्याचा धोका आहे.
4. खर्चाच्या तपशीलांचा अभाव
ग्रामपंचायत कार्यालयात कामांचे खर्च, मस्टर रोल, लाभार्थी यादी, बिल व इतर कागदपत्रे नागरिकांसाठी खुली ठेवणे बंधनकारक आहे. या दस्तऐवजांची मागणी टाळल्यास अथवा माहिती न दिल्यास भ्रष्टाचार निर्माण होण्याचा धोका वाढतो.
5. मनरेगा आणि इतर योजनांमध्ये गैरव्यवहार
मनरेगा अंतर्गत खोट्या नोंदी, काम न होता काम झाल्याचे दाखवणे, मजुरांना पूर्ण वेतन न देणे ही गंभीर समस्या आहे.
या द्वारे पंचायतीला मिळालेला निधी वाजवी कामास न देता दुरुपयोग होतो.
ग्रामपंचायतीतील भ्रष्टाचाराविरुद्धचा कायदेशीर मार्ग ( Legal avenues against corruption in Gram Panchayat):
भ्रष्टाचार झाल्याची शंका आल्यास नागरिकांकडे अनेक कायदेशीर अधिकार व उपाय उपलब्ध आहेत. त्यांचा उपयोग करून ग्रामपंचायतीतील भ्रष्टाचार रोखता येऊ शकतो.
माहितीचा अधिकार (RTI Act, 2005) (RTI for Corruption in Gram Panchayat)
- कोणताही गावकरी ग्रामपंचायतीकडून कोणत्याही विकासकामाचा तपशील, नगदी खर्च, मस्टर रोल, निविदा प्रक्रिया, लाभार्थी यादी यांसारख्या माहितीची मागणी करू शकतो.
- माहिती न दिल्यास अतिरिक्त तक्रार दाखल करता येते.
ग्रामसभेत सक्रिय सहभाग
- ग्रामसभा हा नागरिकांचा खुला मंच आहे. येथे कामांबाबत प्रश्न विचारणे, चर्चा करणे, प्रश्नांची उत्तरे मागणे हे सर्व अधिकार ग्रामस्थांना आहेत.
- ग्रामसभेची नोंद घेऊन गैरसोयी, अपारदर्शकता अगोदरच ओळखता येईल.
तक्रार करणे – लोकायुक्त, जिल्हाधिकारी, पंचायत समिती, BDO यांच्याकडे
- ग्रामपंचायतीतील भ्रष्टाचार, निधीचा अपव्यवहार, कामातील बांधणीशी निगडित त्रुटी याबाबत संबंधित अधिकाऱ्यांकडे/शासन विभागाला लेखी तक्रार करता येते.
- तक्रारीसोबत पुरावे, छायाचित्रे, दस्तऐवज जोडल्यास कारवाईला गती येते.
ऑडिट आणि सामाजिक लेखापरीक्षण (Social Audit)
- सरकार वार्षिक लेखापरीक्षण करत असते. याशिवाय ग्रामस्थ स्वतः सामाजिक लेखापरीक्षण घेऊन कामांची पारदर्शकता वाढवू शकतात.
- सामाजिक लेखापरीक्षणाद्वारे कामाच्या गुणवत्ता आणि खर्चाचे सत्यापन होते.
तांत्रिक सुविधा आणि ई-गव्हर्नन्सचा फायदा
- अनेक ग्रामपंचायती आता ई-गव्हर्नन्स प्रणालीचा स्वीकार करत आहेत ज्यामुळे कामांची हकीकत शेअर होते.
- ऑनलाइन पोर्टल, मोबाइल ॲपद्वारे कामांची माहिती, तक्रारी नोंदणी यांसाठी सुविधा मिळते.
सरपंच उपसरपंच अविश्वास ठराव कसा आणावा?
ग्रामपंचायतीतील भ्रष्टाचार विश्लेषणासाठी महत्त्वाचे मुद्दे
| मुद्दा | लक्षणे | शक्य तो उपाय / अधिकार |
|---|---|---|
| कामाचा दर्जा आणि उपस्थिती | अपूर्ण, निकृष्ट काम किंवा कामाचा अभाव | काम पाहणे, फोटो-व्हिडीओ काढणे, ग्रामसभेत प्रश्न विचारणे |
| ग्रामसभेचा अभाव/चैत्यिक स्वरूप | ग्रामसभा न होणे किंवा फक्त फॉर्मॅलिटी | ग्रामसभा आयोजित करण्यासाठी प्रशासनाला विनंति, लोकायुक्ताकडे तक्रार |
| निविदा प्रक्रियेत अपारदर्शकता | एकाच ठेकेदाराला वारंवार कामे देणे, निविदा कागदपत्र लपविणे | RTI अंतर्गत निविदा प्रक्रिया मागवणे, तक्रार नोंदविणे |
| माहिती न मिळणे | खर्च, मस्टर रोल, बिल यांची माहिती न देणे | RTI नोंदविणे, ग्रामसभेत मुद्दे उचलणे |
| मनरेगा योजनेसाठी खात्री न करता बनावट नोंदी | गैरहजर मजुरांना काम झाल्याचे दाखवणे, मजुरी न देणे | सामाजिक लेखापरीक्षण, योजनेतील लाभार्थ्यांची तपासणी |
ग्रामपंचायतीतील भ्रष्टाचार रोखण्यासाठी नागरिकांची भूमिका ( people role to control Corruption in Gram Panchayat)
जागरूक राहा: आपल्या गावातील सरकारी कामकाजाकडे लक्ष द्या, कोणतेही काम पूर्ण झाली की त्याची हकीकत तपासा.
माहिती मागवा: कोणतेही संशय दिसल्यास RTI चा वापर करून माहिती मागवा.
ग्रामसभेत सक्रिय सहभाग: प्रत्येक ग्रामसभेत सहभागी व्हा, कामांबाबत प्रश्न विचारा आणि चर्चा करा.
तक्रार नोंदवा: गुपितपणे किंवा सार्वजनिकपणे भ्रष्टाचाराबाबत तक्रार करा, पुरावे जमा ठेवा.
सामाजिक लेखापरीक्षण करा: गावात सामाजिक लेखापरीक्षण करा ज्याने सरकाराला कामाची खरी माहिती मिळेल.
शासनाची भूमिका आणि निर्देश
राज्य शासन आणि पंचायत राज विधीमंडळाने ग्रामपंचायतीतील आर्थिक गैरव्यवहाराशी संबंधित संबंधित अधिकाऱ्यांसाठी कठोर निर्देश जारी केले आहेत. भ्रष्टाचार आढळल्यास सरपंच, उपसरपंच, ग्रामसेवक आणि कर्मचाऱ्यांविरुद्ध तत्काळ फौजदारी कारवाईसह मालमत्ता वसूल करण्यासाठी शासनाने स्पष्ट सूचना दिल्या आहेत.
पोलिस ठाण्यांनी ठसठशीत तातडीने आर्थिक गुन्हे नोंदवून पुढील कारवाई करणे अनिवार्य आहे.
यामुळे भविष्यात ग्रामपंचायतींमध्ये आर्थिक अपहार कमी होण्याची अपेक्षा आहे.
भ्रष्टाचार ओळखण्यासाठी (tips to find Corruption in Gram Panchayat):
- कामाचा गुणवत्तेचा थेट आढावा घ्या: गावातील रस्ते, पाण्याचे टाकी, शौचालय यांची माहिती स्वतः जाऊन तपासा.
- कागदपत्र तपासा: कामासाठी खर्च दाखवलेली कागदपत्रे प्रत्यक्ष कामाशी सुसंगत आहेत का? बिल, मस्टर रोल पाहा.
- निविदा माहिती मागवा: एका ठेकेदाराला सतत कामे दिली जात असेल तर त्याबाबत माहिती RTI माध्यमातून मागवा.
- ग्रामसभेत सहभागी व्हा: आपल्या गावात ग्रामसभेला हजेरी लावा, कामाचा आढावा घ्या, प्रश्न विचारा.
- कायदेशीर मदत घ्या: आवश्यक असल्यास लोकायुक्त किंवा जिल्हाधिकारी कार्यालयाशी संपर्क करा.
ग्रामपंचायतीतील भ्रष्टाचार (Corruption in Gram Panchayat) थांबवण्यासाठी सर्वसामान्य नागरिकांच्या जागरूकतेशिवाय कोणताही उपाय शक्य नाही. माहितीचा अधिकार वापरून, ग्रामसभेत सक्रिय सहभाग घेऊन, आणि तक्रारीत पुरावे जमा करून ग्रामपंचायतीतील पारदर्शकता वाढवता येते. यामुळे आपल्या गावाचा विकास होईल आणि भ्रष्टाचारावर प्रभावी नियंत्रण येईल.
विविध सरकारी जॉब, योजना, GR यांची माहिती मिळविण्यासाठी येथे रजिस्टर करा
व्हिडिओ पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा